ՏՏ միլիարդները, հանքերը և վճարված հարկերը

Այս տարվա առաջին եռամսյակում Հայաստանի 1000 խոշորագույն հարկատուների ցուցակում գործող ՏՏ ընկերությունները պետբյուջե են վճարել շուրջ 17,6 մլրդ դրամ։ Համեմատության համար՝ երկրի խոշորագույն հանքարդյունաբերողը՝ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, վճարել է 15,6 մլրդ, ասել է թե՝ միայնակ գրեթե նույնքան, որքան մի քանի տասնյակ ՏՏ ընկերություններ (ներառյալ՝ դրսի ՏՏ ընկերությունների հայաստանյան մասնաճյուղերը)։

Միասին հանքարդյունաբերական ընկերությունները վճարել են շուրջ 18 միլիարդ դրամ (այս թիվը կարող էր ավելի մեծ լինել, սակայն «Գեոպրոմայնինգ գոլդը», սահմանային խնդիրների պատճառով, չի կարող լիարժեք աշխատացնել Սոթքի հանքավայրը, իսկ որոշ այլ ընկերություններ, անցած տարի վճարելով մեծ հարկային կանխավճարներ, դրա հաշվին այս տարի ավելի քիչ հարկ են վճարում)։

Այդ 18 միլիարդին պետք է գումարել ևս երեք միլիարդից մի փոքր ավել՝ օժանդակ ընկերություններից (տեխնիկայի մատակարարներ, պայթեցման աշխատանքներ կատարողներ և այլն)։  Այդ ամենը, հատկապես ուշագրավ է՝ հաշվի առնելով, որ Հայաստանի ՏՏ ընկերություններից երկուսն ունեն ավելի քան մեկ միլիարդ դոլարի, ևս մի քանիսը՝  հարյուրավոր միլիոն դոլարի կապիտալ, այսինքն՝ մի քանի անգամ շատ, քան Հայաստանի ցանկացած հանքարդյունաբերական ընկերություն։

Բնականաբար, ՏՏ ընկերությունները որևէ հարկ չեն թաքցնում, ուղղակի դրանց զգալի մասը գրանցված է ոչ թե Հայաստանում, այլ երկրից դուրս (հիմնականում՝ ԱՄՆ-ում), քանի որ այնտեղից  ավելի հեշտ է ներդրումներ ներգրավել։ Ու, թեև նրանց ծրագրավորման թիմերը, ամբողջությամբ կամ մեծամասամբ, գտնվում են Հայաստանում, սակայն շահութահարկը և մնացած հարկերը վճարվում են արտասահմանում. Հայաստանին հիմնականում մնում է աշխատողների եկամտային հարկը (ինչպես նաև՝ փոքր չափով ոչ ռեզիդենտի շահութահարկ)։

Սա, իհարկե, չի նշանակում, որ ՏՏ-ն պակաս կարևոր է տնտեսության համար, քան հանքարդյունաբերությունը։ Սակայն ակնհայտ է, որ ևս լինելով խոշոր  հարկատուներ, հանքարդյունաբերողները,  ի տարբերություն ՏՏ ոլորտի,  չեն ստանում պետական արտոնություններ (եթե չհաշվենք վարկի ու լիզինգի տոկոսների սուբսիդավորումը՝  սարքավորումների ձեռքբերման համար, ինչը, սակայն, հասանելի է նաև այլ ոլորտի ընկերություններին)։

2023 թվականին ՏՏ ոլորտի 47 կազմակերպության ընդհանուր ցուցաբերվել է շուրջ 8 միլիարդ դրամի պետական աջակցություն, իսկ 2024 թվականի համար կառավարության մայիսի 8-ի նիստում հատկացվեց 5 միլիարդ դրամ՝ ՏՏ ոլորտի առևտրական կազմակերպություններին և անհատ ձեռնարկատերերին աջակցելու համար։ Իհարկե, ՏՏ-ին տրվող  արտոնությունները ևս համատարած չեն տրվում, այլ  միայն՝ սկսնակ ու ոչ մեծ ընկերությունների, սակայն հանքարդյունաբերողները   առհասարակ նման աջակցություն չեն ստացել թե՛ հարկերի գծով, թե՛ 2022-ին՝ դոլարի կտրուկ արժեզրկումից հետո, թեև դրանից տուժել էին ոչ պակաս, քան ՏՏ–ն։

Անհնար է ստույգ գնահատել, թե որքան հարկեր կվճարի այս ոլորտը տարվա արդյունքներով, որովհետև սա կախված է չափազանց շատ գործոններից, նշում է տնտեսագիտական գիտությունների դոկտոր Թաթուլ Մանասերյանը։ Այդ գործոնները ոչ միայն տնտեսական են (մետաղների գներ, լոգիստիկայի սակագներ) այլ նաև` աշխարհաքաղաքական՝ կախված թե ինչպիսի զարգացումներ կլինեն Ուկրաինայում, հարևան Իրանում, անգամ` ինչպիսի ներքաղաքական զարգացումներ կարող են լինել Հայաստանում։ Այդուհանդերձ, ըստ տնտեսագետի, հարկային արտոնությունները (կամ պետական աջակցության այլ տեսակները) այս ոլորտի համար կարող են արդարացված լինել ոչ թե ընթացիկ ծախսերի, այլ` զարգացման ծրագրերի համար։  Ի դեպ, Հայաստանում պղնձաձուլարան ունենալու հնարավորության ու հեռանկարի մասին, ինչը կարող է դառնալ երկրի  տնտեսությունը դիվերսիֆիկացնելու տարբերակներից մեկը, միայն պարբերաբար խոսվում է։